Autor: Asosiasaun Jornalista Timor Lorosa'e - AJTL
Prosesu eleisaun AJTL (Asosiasaun Jornalista Timor Lorosa’e) nian tuir lei KOMSOS no estatutu AJTL nian hodi hili nia reprezentante ba Konsellu imprensa (KI).
Eleisaun ba reprezentante iha KI ne'e bazeia ba regulamentu númeru 2/2019, kona-ba regulamentu ba hili membru foun ba KI, hodi reprezenta jornalista husi asosiasaun legál iha Timor-Leste, liu-liu AJTL.
Iha Estatutu Conselho de Imprensa ne’ebé aprova ho Dekretu Lei númeru 25/2015, iha Artigu 17 no 18 prevé, Conselho de lmprensa mak iha kompeténsia atu organiza eleisaun ba reprezentante jornalista no orgaun komunikasaun sosial sira tuir nia regulamentu rasik.
Tuir artigu da-tolu husi regulanmentu númeru 2/2019, Kandidatu ba membru Conselho de lmprensa mak; a) Reprezentante na’in rua husi jornalista sira; b) Reprezentante nain ida husi nain ba orgaun komunikasaun sosial.
Bazeia ba alínea-a katak, reprezentante jornalista na’in rua, hodi reprezenta jornalista sira iha KI, entaun artigu ida-ne’e fó dalan ba jornalista hodi hili ninia reprezenta tuir regulamentu vigorada 2/2019, dalan atu hili reprezentante liu husi sufráziu nune’e jornalista bele hili nia reprezentante ne’ebé kualifikadu.
Bazeia ba artigu refere, AJTL realiza nia kongresu iha loron 4/07/2020 hodi hili nia reprezentante, Virgilio da Silva Guterres, ho votu maioria (221 votu). Iha ámbitu ida-ne’e AJTL hala’o nia konferénsia no hetan supervizaun husi ekipa KI tuir estatutu KI nia rasik.
Iha prinsipiu lei ida katak, Lex posterior derogat legi priori, tuir ierarkia lei ‘regulamentu 2/2019’ no estatutu AJTL nian ne’ebé vigora uluk ‘vigorada 1999’ labele impede fali regulamentu asosiaun ne’ebé mak vigora uluk.
Iha prinsipiu lei ne’e maka maske KI iha regulamentu hodi organiza eleisaun hili reprezentante jornalista maibé AJTL mós bele uza nia estatutu hodi define ninia jornalista tuir kategoria atu hili nia reprezentante rasik.
AJTL bazeia ba nia estatutu nu’udar giaun ida hodi rekoñese ninia jornalista sira, estatutu AJTL Artigu 10 maka define nia membru.
Artigu 10 estatutu AJTL “Natureza membru AJTL nian nakloke ba individuu ka grupu jornalista ne’ebé hakunu rekízitu ne’ebé hatuur. Ida-ne’e inklui jornalista, kolumnis, editór, fotografu, operadór kamara, tekníku lian, aprezentadór, peskizadór, kartunis, blogger, layout designer, tantu fultime, no partime, mídia komunitáriu, eskritór independente, no artista gráfiku, freelance, no sira ne’ebé serbisu iha media mainstreaming ka mídia komunitáriu, tantu sira ne’ebé serbisu iha mídia imprime, rádiu divuzaun [rádiu no televizaun] nomós media online”
Tuir artigu ne’e ninia interpretasaun hermaneutica, artigu ida-ne’e ho karákter ampla, fó dalan ba membru hotu-hotu ne’ebé AJTL konsideradu hanesan membru, iha direitu de voto tuir estatutu AJTL nian. Nune’e, eleisaun ne’ebé AJTL realiza hodi hili nia membru ne’e legál no tuir duni estatutu AJTL nian.
Artigu 11 estatutu AJTL nian mós define tipu membru 3, idividual, membru asosiasaun no membru onorariu.
Ezisténsia AJTL nian ne’e atu defende liberdade imprensa no espressaun tuir konstituisaun Artigu 40 no 41, nune’e AJTL nakloke ba sidadaun hotu ne’ebé mak iha ideolojia ‘Luta Ba Liberdade No Justisa’. Artigu ne’e mós fó biban ba fundadore sira AJTL nian ne’ebé la hala’o ona servisu jornalista mós iha direitu votu bazeia ba referidu artigu, iha artigu ne’e mós fó dalan ba ativista ne’ebé luta ba liberdade espresaun no demokrasia hodi espresa nia votu ba membru ne’ebé tuir nia iha abilidade.
Iha lei KOMSOS Artigu 17 kona-ba incompatibilidade, reprezentante jornalista ne’ebé hili iha loron 4 fulan Jullu, ho votus 221, la ativu iha qualquer atividade partidu polítiku no atividade seluk ne’ebé lei KOMSOS restringe.
Reprezentante ne’ebé jornalista AJTL hili mós priénxe kritéria iha Artigu 4 númeru 1-2 iha regulamentu 2/2019, tanba reprezentante iha kapasidade jurdika no iha méritu iha área jornalistika no independente hodi promove liberdade imprensa no espresaun.
Enkuatu, jornalista sira ne’ebé mak la iha kartaun profisonál husi KI maibé vota, ida-ne’e bazeia ba konsensu husi forum ne’ebé liu husi vota 'aklmasaun' bazeia ba norma subsidiáriu tuir regulamentu Artigu 11 Dekretu Lei númeru 2/2019.
“Norma sira ne’ebé la temi iha regulamentu ida ne'e, sei deside tuir artigu 8 regulamentu ida ne'e”
Bazeia ba norma subsidiáriu katak, asuntu balun ne’ebé mak la prevé iha lei ka la tuir realidade ruma bele halo konsesu liuhusi forum. Bazeia ba artigu ida-ne’e mak, iha momentu votasaun, AJTL konsidera katak, maioria membru seidauk hetan karteira profesionál husi KI mak membru AJTL halo konsensu liu husi votasaun hodi fó biban ba jornalista sira ne’ebé seidauk iha kartaun profesinal mós halo votasaun hodi hili nia reprezentante.
Antes halo konferénsia KI halo konsultasaun ho asosiasiaun sira hamutuk ho jornalista kona-ba Lei hili membru KI no tuir ezijénsia hosi asosiasaun atu fó fleksibilidade ba nia membru sira atu hili, so la’ós tenke iha karteira profesionál maibé bele iha kartaun membru Asosiasaun, ho nune’e iha konsultasaun ne’e mós KI konsidera no halo tuir natureza idak-idak nia asosiasaun, tanba se bazeia deit ba karteira profesionál ema barak iha AJTL no TLPU mak sei la vota.
Ho razaun ida ne’e, konsensu, AJTL uza nia estatutu hodi realiza konferénsia hili nia reprezentante ba K.I. Tuir dadus KI nian iha portal www.conselhodeimprensa.tl, jornalista sira ne’ebé hetan ona karteira profisionál mak 264, maibé KI dada hikas fali karteira profisionál 65 tamba jornalista sira ne’ebé kaer karteira profisionál ne’e la halo ona atividade jornalístika.
Matematikamente jornalista ne’ebé dadauk ne’e kaer hela karteira profisionál mak 199 no bainhira fahe ba rua, kada asosiasaun nia membru ne’ebé iha karteira profisionál mak 99. Signifika, númeru jornalista ne’ebé vota iha AJTL no TLPU barak-liu maka seidauk hetan karteira profisionál husi KI, inlkui sira balu ne’ebé asina petisaun. Tuir faktu no dadus iha KI nian portal www.conselhodeimprensa.tl, petisionáriu ne’ebé seidauk iha karteira profisionál mak Prezidente TLPU, Manuel Pinto nu’udar mós Prezidente Interinu Ajénsia Notisioza, Tatoli, Diretór Tempo Timor, Jose Antonio Belo, Jordao Henrique no seluk tan. Maske nune’e, ho aseitasaun forum nian iha tempu ne’ebá, sira hotuhotu vota.
Relasiona ho Parlamentu Nasioal, “petisaun jornalista na’in 31 halo PN adia eleisaun ba membru KI”
Konstituisaun RDTL, Artigu 48 kona-ba (Direitu petisaun nian), iha artigu ne’e preve duni kona-ba direitu ema singular ka coletiva aprezenta ninia petisaun ka keixa (keisar) ba problema ne’ebé mak nia rasik la satisfeitu relasiona ho ato ilícito balun ne’ebé lei bandu maibé ema viola hodi prejudika ema seluk nia direitu privadu ka públiku. Objetivu prinsipál husi petisaun ida, ezije prosesu adekuada ne’ebé regulamentu ida prevé.
Iha kontestu prosesu hili reprezentante jornalista AJTL nian, iha prosesu eleisaun hodi hili reprezentante ne’e ho prinsípiu pacífico tanba membru hotu-hotu aseita no partisipa ho másimu, hafoin eleisaun, membru balun AJTL hamutuk ho membru husi asosiasauns seluk aprezenta petisaun hodi kontesta prosesu eleisaun.
AJTL konsidera, membru sira ne’ebé mak la’ós membru AJTL no la partisipa iha prosesu eleisaun hodi hili reprezentante jornalista ba KI la iha direitu fundamentál atu aprezenta petisaun hodi kontesta prosesu eleisaun ne’e rasik tanba eleisaun refere vale ba membru AJTL la’ós ba membru husi asosiasaun seluk, tanba petisionáriu balun ne’ebé nia naran tama iha lista petisaun ne’e balun husi Timór-Leste Press Union (TLPU) ne’ebé mak la partisipa iha prosesu eleisaun AJTL nian, (kongresu TLPU ketak).
AJTL konsidera ninia membru mak iha direitu fundamental hodi aprezenta petisaun maibé la’ós ba Parlamentu Nasionál, tanba Parlamentu Nasionál ne’e órgaun Lezislativu la’ós Judikativu hodi pronúnsia legal ka ilegál ba ato ka prosesu jurídiku ruma, liu-liu ba prosesu eleisaun hodi hili reprezentante jornalista ba konsellu imprensa.
Membru AJTL ne’ebé partisipa iha prosesu eleisaun ne’e bele aprezenta petisaun ba iha CI tanba prosesu eleisaun ne’e KI mak organiza to’o remata, nune’e KI bele esplika kona-ba prosesu legál iha eleisaun hili reprezentante. Membru AJTL nian mós bele aprezenta nia petisaun inisiál ba tribunál hodi pronunsia legalidade ka ilegalidade prosesu eleisaun nian.
Iha Lei númeru 5/2014, KOMSOS, artigu 45.º (Kompozisaun), Konsellu Imprensa hamutuk membru na’in-lima, ne’ebé atu hili liuhosi dalan tuirmai: a) Reprezentante jornalista na’in-rua ne’ebé sira hili tiha ona liuhosi eleisaun; b) Reprezentante órgaun komunikasaun sosiál ida, ne’ebé órgaun sira hili tiha ona liu-hosi eleisaun; c) Sidadaun na’in-rua ne’ebé ho kapasidade be ema hotu hatene no iha méritu profisionál ho preferénsia ne’ebé hatutan ba komunikasaun sosiál, hosi sira na’in-rua ida nu’udar jurista, ne’ebé Parlamentu Nasionál hili. d) Membru sira Konsellu Imprensa hili entre sira ninia Prezidente.
Alínea-a husi artigu ida-ne’e maka AJTL kumpre tiha ona no KI aprezenta tiha ona ba Parlamentu Nasionál, no atualmente, alínea-c maka Parlamentu Nasional seidauk halo tuir tanba de’it petisaun husi petisionáriu. Iha lei ne’e prevé ida-ida ho ninia direitu atu hili nia membru.
Parlamentu nasionál labele adia prosesu hili membru foun KI nian husi Parlamentu Nasionál tanba petisaun refere la kontesta kona-ba prosesu eleisaun hili membru husi Parlamentu Nasionál nian, nune’e la iha báze fundamental ida hodi adia prosesu hili membru ba KI.
